Kolejną
czynnością w fazie wstępnej jest określenie metody badania statystycznego.
Wybór metody zależy od takich czynników, jak:
– cel badania statystycznego,
– rodzaj zbiorowości statystycznej,
– stopień szczegółowości badania,
– ilość dostępnych środków finansowych,
– stosowane metody analizy
(opis lub wnioskowanie statystyczne).
Badanie statystyczne obejmuje wszystkie jednostki statystyczne lub
tylko
wybrane z nich, czyli próbę. Próba to pewien podzbiór populacji generalnej,
którego elementy zostały dobrane w sposób losowy bądź nielosowy
(por. [20, s. 20]). Innymi słowy: próba to „liczebność jednostek
badania”
[5, s. 19].
Klasyfikacja metod badania statystycznego – ze względu na liczbę
jednostek objętych badaniem – przedstawia się następująco:
Rysunek 1.4. Klasyfikacja metod badań
statystycznych ze względu na liczbę jednostek objętych badaniem.
Źródło: Opracowanie na podstawie: [7, s. 14].
Ogólnie rzecz biorąc, można wyodrębnić trzy grupy metod badania
statystycznego:
1. BADANIE PEŁNE (całkowite, wyczerpujące) – polega na tym, że
informacje
o badanych cechach statystycznych są gromadzone od wszystkich
jednostek statystycznych wchodzących w skład zbiorowości
statystycznej
[7, s. 15].
2. BADANIE CZĘŚCIOWE (niepełne, fragmentaryczne) – obejmuje
wybrane
jednostki zbiorowości statystycznej [19, s. 16].
3. SZACUNEK STATYSTYCZNY (szacunek wartości) – interpolacyjny
lub ekstrapolacyjny szacunek statystyczny zaliczany jest niekiedy
w literaturze
przedmiotu do metod
badania częściowego (zob. [3, s. 32]):
► interpolacja polega na znajdowaniu nieznanych wartości
funkcji
w dowolnym punkcie przedziału (x1, xn) na podstawie dostępnych
wartości funkcji, należących do tego przedziału (np. ustalanie
wartości
kwartyli).
► ekstrapolacja polega na ustaleniu nieznanych wartości funkcji
w dowolnym
punkcie leżącym poza przedziałem wartości posiadanych:
xn+1, xn+i (np. prognozowanie).
Do metod badania pełnego należą (zob. [7, s. 15-18]):
1. Spis statystyczny jest to badanie polegające na zbieraniu
informacji
o wartościach cechy statystycznej bezpośrednio od wszystkich
jednostek
tworzących zbiorowość statystyczną. Informacje te są zbierane
przez specjalnie do tego celu przeszkolone osoby (rachmistrzów
spisowych).
Jednocześnie informacje te są utrwalane na formularzach spisowych,
przygotowanych przez instytucję organizującą spis. Rachmistrze
spisowi dokonują zatem bezpośredniej obserwacji statystycznej.
Spisy
statystyczne dostarczają szczegółowych informacji o badanej
zbiorowości.
Ze względu na bardzo wysokie koszty omawiana metoda znajduje
zastosowanie w badaniach najważniejszych zjawisk społeczno-gospodarczych
(np. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2002
roku przeprowadzony przez Główny Urząd Statystyczny).
2. Rejestracja
statystyczna polega na wpisywaniu zdarzeń
i faktow do
odpowiednich rejestrów. Rejestracja statystyczna ma węższy zakres
tematyczny
aniżeli spis statystyczny. Ponadto rożni się ona od niego sposobem
gromadzenia informacji – przy rejestracji statystycznej nie występuje
bezpośrednia obserwacja statystyczna, lecz informacje będące
przedmiotem rejestracji są zgłaszane w punktach rejestracyjnych. Wyróżnia
się:
► doraźną rejestrację
statystyczną – polega ona na tym, że w
wyznaczonym
czasie określone osoby zgłaszają się w wyznaczonych miejscach
i udzielają informacji objętej tematyką rejestracji (np. ewidencja
działalności gospodarczej),
► bieżącą rejestrację
statystyczną – polega ona na ciągłym,
bieżącym,
systematycznym notowaniu zdarzeń i faktów określonych przez
instytucję
prowadzącą rejestrację (np. ewidencja ludności).
3. Sprawozdawczość
statystyczna to najbardziej powszechny
rodzaj pełnych
badań statystycznych – polega na przekazywaniu przez jednostki
sprawozdawcze określonych informacji liczbowych i opisowych w
postaci
standardowych sprawozdań. Instytucja organizująca badanie
statystyczne
powinna opracować odpowiednie formularze statystyczne wraz
z instrukcjami ich wypełniania, jak również określić termin ich
przekazywania
(jako przykład można podać opracowane dla celów podatkowych
formularze PIT adresowane do osób fizycznych czy też formularze
ZUS wypełniane przez przedsiębiorców).
Zbiorowości statystycznej nie można poddać badaniu pełnemu w takich sytuacjach,
jak (por. [2, s. 23], [3, s. 31-32]):
– badany element ulega zniszczeniu (badanie pełne
oznaczałoby w tej sytuacji
zniszczenie wszystkich elementów),
– badanie pełne jest zbyt kosztowne (np. z uwagi
na dużą populację generalną),
– badanie pełne jest zbyt czasochłonne (np. duża
dynamika zmian badanego
zjawiska wymaga podjęcia szybkich decyzji),
– badana zbiorowość jest nieskończenie duża (w
praktyce za taką populację
można też uznać bardzo liczne populacje, np. liczbę potencjalnych
internautów – w tej sytuacji można mówić wyłącznie o badaniu częściowym).
W powyższych sytuacjach odpowiednim badaniem jest badanie częściowe.
W literaturze statystycznej wymienia się następujące metody badania częściowego:
1. Metoda monograficzna polega na wszechstronnym opisie i szczegółowej analizie
pojedynczej jednostki statystycznej lub niewielkiej liczby charakterystycznych
(typowych) jednostek badanej zbiorowości. Dzięki niewielkiej grupie jednostek
można w badaniu uwzględnić stosunkowo dużą liczbę cech statystycznych (zob. cechy zmienne). Podstawowe znaczenie w tej metodzie ma opis w oparciu o dane
liczbowe [10, s. 25].
Przykładem może być opis wybranej placówki wychowawczo-oświatowej.
2. Metoda ankietowa polega na tym, że podmiot organizujący badanie
zwraca się do określonej grupy osób (respondentów) z zaproszeniem
do
dobrowolnego wypowiedzenia się w określonej sprawie. Zaproszenie
to
może mieć charakter powszechny (ankieta
kierowana do szerokiego grona
osób, np. za pośrednictwem Internetu) lub selektywny (ankieta kierowana
do wąskiej grupy respondentów, np. za pośrednictwem prasy
specjalistycznej).
Z uwagi na fakt, iż ankieta wypełniana jest przez respondenta,
powinna być ona zredagowana w taki sposób, aby każdy ankietowany
jednoznacznie rozumiał stawiane mu pytania i potrafił udzielić na
nie odpowiedzi [7, s.
19-20] (zob. Gromadzenie danych ze źródeł pier -
wotnych).
3. Metoda reprezentacyjna
opiera się na próbie
pobranej ze zbiorowości
generalnej w sposób losowy. Z teoretycznego i praktycznego punktu
widzenia
metoda ta jest najbardziej prawidłową formą badania częściowego.
Zastosowanie rachunku prawdopodobieństwa przy uogólnianiu wyników
z proby losowej na całą zbiorowość (zob. wnioskowanie statystyczne) pozwala na określenie wielkości popełnianego błędu.
Możliwości
tej nie stwarzają pozostałe metody badania częściowego, tj. metoda
monograficzna i ankietowa [19, s. 17-18].
Przyjmując jako kryterium klasyfikacji częstotliwość przeprowadzania badania
statystycznego, można wyróżnić trzy rodzaje badań statystycznych
[7, s. 15]:
1. Badania doraźne (sporadyczne, jednorazowe, ad hoc) – są prowadzone
wówczas, gdy zapotrzebowanie na określony rodzaj informacji
pojawia
się bardzo rzadko i jest spowodowane nieprzewidzianymi przyczynami
(np. badanie preferencji nabywców danego produktu).
2. Badania okresowe są badaniami powtarzalnymi, które przeprowadza
się w określonych momentach (np. publikowany na koniec każdego
kwartału ranking Otwartych Funduszy Emerytalnych).
3. Badania ciągłe polegają na tym, że obserwacja i rejestracja
określonych
zdarzeń i faktów odbywa się w sposób ciągły. Badania ciągłe dotyczą
jedynie niektórych, ściśle określonych faktów i zdarzeń (np.
analiza procesu
produkcyjnego pod względem jakości – konstrukcja tzw. kart
kontrolnych).
W wypadku podjęcia decyzji o wyborze metody badania częściowego
pojawia
się kwestia doboru
próby. Z uwagi na złożony charakter
tego zagadnienia
– metody doboru próby omówiono w ostatnim rozdziale (zob. Dobor
proby). W tym miejscu warto
podkreślić, iż w przypadku metody
reprezen -
tacyjnej dobór próby powinien być wyłącznie losowy.